تحلیل روز انرژی تغییر نرخ بنزین در ایران چه پیامی برای بازار متانول و حلال‌ ها دارد؟

افزایش قیمت بنزین در ایران: دلایل و ابعاد این تصمیم

پس از سال ها تثبیت قیمت و نگرانی از ناآرامی های اجتماعی، دولت ایران سرانجام تصمیم به افزایش نرخ بنزین گرفت. این تصمیم که از تاریخ تعیین شده ای اجرا شد، نظام قیمت گذاری سه سطحی جدیدی را معرفی کرد. بر اساس طرح تازه، هر خودروی شخصی در ماه ۶۰ لیتر بنزین را با قیمت یارانه ای ۱۵۰۰ تومان در هر لیتر دریافت می کند؛ ۱۰۰ لیتر بعدی با نرخ ۳۰۰۰ تومان عرضه می شود و مصرف مازاد بر این سهمیه با نرخ ۵۰۰۰ تومان برای هر لیتر محاسبه خواهد شد. قیمت ۵۰۰۰ تومانی هر لیتر بنزین آزاد همچنان در مقایسه با نرخ های جهانی بسیار پایین است، اما برای مصرف کنندگان ایرانی افزایش قابل ملاحظه ای محسوب می شود. دولت این گام را در پاسخ به رشد شدید مصرف سوخت برداشت؛ مصرف بنزین در برخی روزها به ۱۴۰ میلیون لیتر در روز رسیده که حدود ۳۰ میلیون لیتر بالاتر از تولید داخل است. عواملی چون ارزان بودن بنزین, خودروهای فرسوده پرمصرف و قاچاق سوخت به کشورهای همسایه در این افزایش مصرف نقش داشته اند. ادامه این روند دولت ناچار به واردات بنزین کرده بود. تصمیم جدید با هدف مدیریت مصرف، کاهش بار مالی یارانه ها و جلوگیری از کسری عرضه اتخاذ شد. مسئولان امیدوارند با این تغییر تدریجی و هدفمند، هم نیاز به واردات کاهش یابد و هم شوک اجتماعی به حداقل برسد.

پیامدهای فوری: تغییر در مصرف سوخت و بازار انرژی

اجرای افزایش نرخ بنزین به سرعت رفتار مصرف کنندگان را تحت تأثیر قرار داد. در همان روزهای اول، بسیاری از رانندگان مدیریت مصرف را در پیش گرفتند و تلاش کردند از سهمیه ارزان تر نهایت استفاده را ببرند. انتظار می رود مصرف کنندگان پرمصرف مانند دارندگان چند خودرو و ناوگان های حمل و نقل، برای پرهیز از پرداخت نرخ ۵۰۰۰ تومانی، مصرف سوخت خود را تا حد امکان کاهش دهند یا روش های بهینه تری را به کار گیرند. به عنوان مثال ممکن است برخی سفرهای غیرضروری حذف شود یا خودروهای قدیمی پرمصرف کمتر به کار گرفته شوند. همچنین افزایش نرخ بنزین تا حدی از جذابیت قاچاق سوخت به کشورهای همسایه می کاهد، هرچند اختلاف قیمت با کشورهای مجاور همچنان انگیزه قاچاق را از بین نبرده است. شایان ذکر است اجرای تدریجی این طرح مانع از شوک ناگهانی در جامعه شد و تاکنون اعتراض گسترده ای به دنبال نداشته است.در بازار انرژی ایران نیز این تغییر قیمت بی درنگ بازتاب یافت. احتمال می رود تقاضا برای سوخت های جایگزین مانند گاز طبیعی فشرده (CNG) افزایش یابد زیرا اکنون نسبت به بنزین مقرون به صرفه تر است. از سوی دیگر، افت نسبی مصرف می تواند نیاز به واردات فوری بنزین را کاهش دهد و به تعادل تراز انرژی کشور کمک کند. مجموعه این واکنش های اولیه نشان می دهد بازار انرژی ایران در حال وفق یافتن با شرایط جدید است.

متانول جایگزین بنزین: رویکرد تازه برای تأمین سوخت

در پی کمبود بنزین، نگاه برنامه ریزان به سمت متانول یکی از محصولات پتروشیمی فراوان کشور معطوف شده است. متانول یک الکل صنعتی است که می تواند به عنوان سوخت یا افزودنی بنزین به کار رود. ایران سالانه حدود ۸ میلیون تن متانول تولید می کند که عمدتا صادر می شود و مصرف داخلی آن بسیار اندک است. این ظرفیت مازاد فرصتی فراهم کرده تا از متانول برای تقویت عرضه سوخت استفاده شود. گفته می شود دولت در حال بررسی به کارگیری متانول به عنوان سوخت جایگزین یا مکمل بنزین است. دو گزینه مطرح شده است: نخست، افزودن درصدی متانول به بنزین (مثلا ۱۵ تا ۲۰ درصد) که بخشی از نیاز بنزین را تأمین خواهد کرد. دوم، تولید بنزین از متانول با استفاده از فناوری تبدیل متانول به بنزین (MTG) . برای ترغیب شرکت های متانول به فروش محصول خود در داخل به منظور تامین سوخت، احتمال ارائه مشوق های مالی و معافیت های مالیاتی وجود دارد تا این کار از نظر اقتصادی برای آنها جذاب باشد. البته کاربرد متانول در خودرو نیازمند بررسی فنی است؛ از جمله هر لیتر متانول انرژی کمتری نسبت به بنزین دارد و مصرف سوخت حجمی خودروها افزایش می یابد. با این حال، بهره گیری از متانول به عنوان سوخت می تواند وابستگی کشور به واردات بنزین را کاهش داده و از ظرفیت داخلی استفاده کند.

تأثیر بر صنعت متانول ایران: تغییر استراتژی و چالش های صادرات

هدایت متانول به بازار سوخت می تواند صنعت متانول ایران را متحول کند. برای مثال، اگر ۲۰٪ متانول در بنزین مخلوط شود، سالانه حدود ۵ میلیون تن متانول (بیش از نیمی از تولید کنونی) برای سوخت نیاز است. تأمین این مقدار در داخل به معنای کاهش همین میزان از صادرات فعلی خواهد بود. اکنون بخش عمده متانول ایران صادر می شود؛ لذا کاهش ۵ میلیون تنی صادرات، بازارهای خارجی نیز متأثر می کند. چنین رویکردی جهت گیری صنعت متانول را از تمرکز صرف بر صادرات به تأمین نیاز داخلی تغییر می دهد. شرکت های تولیدکننده احتمالا ناگذیر خواهند شد بخشی از محصول را با قیمت داخلی عرضه کنند، اما با حمایت دولت سودآوری آنها حفظ می شود. همچنین تقاضای پایدار داخلی می تواند سرمایه گذاری در ظرفیت های جدید متانول را توجیه کرده و بهره برداری کامل از واحدهای موجود را ترغیب کند.در صورت جایگزینی کامل واردات بنزین با بنزین تولید شده از متانول، حدود ۱۳ میلیون تن متانول در سال نیاز خواهد بود که فراتر از ظرفیت فعلی است و تنها با احداث واحدهای جدید در سال های آینده تأمین می شود. تحقق چنین طرحی به سرمایه گذاری عظیم و زمان نیاز دارد، اما در صورت اجرا ضمن تأمین پایدار سوخت داخلی و کاهش وابستگی به واردات، جایگاه ایران را در بازار جهانی متانول به مراتب ارتقاء خواهد داد.

بازتاب جهانی: پیامدهای کاهش صادرات متانول ایران

کاهش صادرات متانول ایران توازن بازار جهانی را بر هم می زند. ایران از بزرگترین عرضه کنندگان متانول است و خروج بخشی از عرضه آن کمبود محسوسی ایجاد می کند. مهم ترین خریدار متانول ایران، چین، در مواجهه با این وضعیت ناچار می شود تولید داخلی پرهزینه خود را افزایش دهد که این امر قیمت جهانی متانول را بالا می برد. برآورد می شود کاهش مثلا ۵ میلیون تنی صادرات ایران بتواند قیمت متانول را حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد نسبت به سطوح فعلی افزایش دهد. صنایع شیمیایی و سوختی در سراسر جهان (که متانول ماده اولیه آنهاست) با هزینه بالاتری روبرو خواهند شد، هرچند انتظار می رود بازار در بلندمدت خود را تطبیق دهد.در یک سناریوی شدیدتر که تقریبا تمامی متانول ایران به مصرف داخلی برسد، شوک قیمتی بزرگ تری رخ خواهد داد؛ احتمال جهش چند ده درصدی قیمت وجود دارد تا زمانی که تولیدکنندگان گران تر (در کشورهایی مانند چین یا سایر رقبا) وارد مدار شوند و جای خالی ایران را پر کنند. در نهایت کاهش عرضه ایران به بازآرایی زنجیره تأمین جهانی می انجامد: کشورهای واردکننده باید به دنبال منابع جدید یا پرداخت بهای بیشتر باشند و سایر تولیدکنندگان از فرصت افزایش سهم بازار بهره مند خواهند شد. نتیجه این تحول، تقویت موقعیت تولیدکنندگان با هزینه پایین تر و فشار بر مصرف کنندگان صنعتی است که باید با قیمت های بالاتر مواد اولیه کنار بیایند.

بازار حلال ها و صنایع شیمیایی: ضرورت تطبیق با شرایط جدید

اگر بخش قابل توجهی از متانول تولیدی کشور به مصرف سوخت برسد، تأمین خوراک صنایع شیمیایی داخلی (که از متانول استفاده می کنند) محدود می شود. البته مصرف متانول در این صنایع نسبتاً پایین است، اما افزایش قیمت آن یا اولویت یافتن سوخت در دریافت متانول می تواند هزینه تولید این صنایع را بالا برده یا آن ها را ناچار به واردات مواد اولیه کند.افزایش نرخ بنزین ممکن است الگوی مصرف سایر حلال ها را نیز دستخوش تغییر کند. برای مثال قبلاً برخی کارگاه ها به دلیل ارزانی، بنزین را به عنوان حلال یا تمیزکننده به کار می بردند؛ اکنون با گران تر شدن بنزین احتمالاً این مصرف غیرمعمول کاهش یافته و تقاضا برای حلال های تخصصی (مانند تینرهای صنعتی) بیشتر می شود که در کوتاه مدت به سود تولیدکنندگان رسمی حلال خواهد بود. همچنین ممکن است پالایشگاه ها برای تولید بنزین بیشتر، تولید برخی محصولات جانبی (مثل ترکیبات آروماتیکی مورد استفاده به عنوان حلال) را کاهش دهند؛ این امر عرضه آن دسته از حلال ها را کمی محدود کرده و قیمتشان را بالاتر می برد. در مجموع، صنایع پایین دستی شیمیایی باید خود را با شرایط جدید وفق دهند؛ چه از طریق تأمین خوراک های جایگزین و چه با بهینه سازی مصرف حلال ها. چنین تطبیقی حتی می تواند زمینه ساز نوآوری در فرمولاسیون محصولات و افزایش کارائی در این صنایع شود.